Boekrecensie Religie
De islamitische wereld is volgens Ahmet Kuru niet gedoemd tot geweld
Ahmet T. Kuru
Islam. Bloeiperiode en hedendaagse crisis in de moslimwereld
Vertaald en toegelicht door Rudi Holzhauer.
Ertsberg, 316 blz., € 34,95.
Sjoerd Mulder, 13 juni 2023
De auteur
Ahmet Kuru is politiek wetenschapper en directeur van het Center for Islamic and Arabic Studies in San Diego in de Verenigde Staten. Anderhalf jaar geleden verscheen in deze krant al een interview, naar aanleiding van het verschijnen van zijn boek. Nu is dit boek ook in het Nederlands vertaald.
De thematiek
Hoe komt het toch dat islamitische landen zo vaak ondemocratisch zijn en weinig ontwikkeld? Op deze vraag klinken vaak twee antwoorden: ofwel het is de schuld van de islam, of van het Westen. Volgens de ene visie is de islam in wezen intolerant, en dat gaat slecht samen met vrijheden die nodig zijn om burgers kritisch, ondernemend en actief te krijgen. Volgens de andere visie is de islamitische wereld er vooral zo slecht aan toe, omdat het is gekoloniseerd door het Westen en ook nu nog het spel is van grote oliebelangen. Dat heeft gezorgd voor achterstelling en is een verklaring voor alle conflicten in het Midden-Oosten.
Kuru betoogt in dit boek dat beide antwoorden te gemakkelijk zijn. Met veel voorbeelden en historische data brengt hij allerlei nuances aan: zo waren er lange periodes waarin de islam wél vrijheid en welvaart bracht, zijn er voormalige kolonies waarin wel een stabiele democratie is ontwikkeld, en ga zo maar door.
Kuru zoekt dus naar een ander antwoord. Volgens hem is het werkelijke probleem in de islamitische wereld de rol van de oelama, de klasse van islamitische geestelijken. Waar die in de eerste eeuwen van de islam vaak kritisch nadachten, vol creativiteit en originaliteit, zijn die nu een conservatieve en ‘gejuridiseerde’ klasse geworden die vooral de traditie verdedigen. Maar voor welvaart en voorspoed heb je een ondernemende burgerij nodig die ondersteund wordt door een creatieve intellectuele elite.
Maar waarom is er dan zoveel geweld in moslimlanden? Kuru ontkent niet dat bepaalde islamitische tradities de Koran gewelddadig en intolerant interpreteren. Maar hij wijst erop dat er ook veel andere interpretaties zijn. Dat roept de vraag op: waarom is nu juist die intolerante interpretatie zo wijdverspreid geraakt? Voor een deel is dat toeval: de Britten stonden toe dat de streng-wahhabitische Saudische stam de macht kreeg in Mekka en Medina, waardoor nu Saudi-Arabië een grote maar intolerante stem is geworden in de wereldwijde islam.
Verder heeft het volgens Kuru ook alles te maken met dat gebrek aan creativiteit van islamitische intellectuelen. Geestelijken verdedigden de traditie maar waren niet in staat om die waar nodig te hervormen. Andere intellectuelen kregen de kans niet om alternatieve ideeën te promoten, omdat die geestelijken zichzelf het monopolie op kennisontwikkeling hadden gegeven.
Kenmerkend citaat
“De ideeën van de oelama en de soefi’s zouden de vooruitgang niet belemmeren als er alternatieve ideeën waren die hen uitdagen. Maar er zijn maar weinig moslimintellectuelen geweest die een dergelijke uitdaging konden bieden. In ruimere zin hebben de moslimlanden voor het oplossen van hun sociaaleconomische problemen invloedrijke intellectuelen en een onafhankelijke burgerij nodig. Momenteel zijn er in de meeste moslimlanden weinig invloedrijke intellectuelen en vertrouwen zakenmensen te veel op politieke bescherming om een onafhankelijke bourgeoisie te vormen.”
Reden om dit boek niet te lezen
Kuru veronderstelt steeds dat meritocratie en competitie in een samenleving gezond zijn: het Westen is welvarend omdat het wordt aangemoedigd, de moslimwereld lijdt aan een gebrek hieraan. Ik vroeg me, al lezend, vaak af of Kuru niet te optimistisch is over zo’n samenleving. Hoe zou zijn analyse anders worden, als hij tegelijkertijd oog zou hebben voor de keerzijden ervan? Die maatschappelijke eigenschappen hebben óók geleid tot de kwalijke geschiedenis van de kolonisatie, grote ecologische schade enzovoorts.
Reden om dit boek wel te lezen
Het kan verleidelijk zijn om de islam of juist het Westen aan te wijzen als hoofdschuldige van alle instabiliteit in het Midden-Oosten. Maar Kuru laat zien dat de verklaring ligt in ingewikkeldere historische processen. Gek genoeg is dat goed nieuws: de islamitische wereld is niet gedoemd tot geweld, maar draagt in haar geschiedenis verborgen bronnen die haar weer tot voorspoed kunnen brengen. En daarmee is Kuru’s boodschap hoopvol.