Leren, kennis, waarheid en spiritualiteit zonder Profeten en Heilige Geschriften
Waar kunnen wij op eigen kracht komen? Kunnen wij helemaal zelf de Waarheid vinden, het Boven-natuurlijke, het Goddelijke, het Ene?
Ach – het is zomaar een vraag. Hoewel … Het verhaal van Hayy ibn Haqzan, een filosofische allegorie uit Moors Spanje, gaat daar over. Een prachtig verhaal. Met een voorgeschiedenis, een doorwerking op de westerse filosofie en een betekenis voor onze actuele plaatsbepaling als rationeel individu.
Ibn Tufayl (ca. 1110 (Guadix) – 1185 (Marrakesh); bekend als “Abubacer” of “Ebn Tophail” in het Westen) was een Spaans-Arabische filosoof en arts. Guadix ligt zo’n 50 km ten oosten van Granada, en heette toen Wadi-Ash.
Hij is vooral bekend geworden door zijn filosofische allegorie Hayy ibn Yaqzan.
Ḍaarin beschrijft hij vanuit zijn neoplatoonse inzichten hoe een mens (hij noemt hem Hayy ibn Yaqzan) helemaal zonder contact met de menselijke beschaving opgroeit op een onbewoond eiland en daar op eigen kracht bedenkt hoe de natuur en de kosmos in elkaar zitten.
Het verhaal kent een aantal Arabische voorlopers, in het bijzonder afkomstig van Avicenna. De naam van de hoofdpersoon, en de namen van Absal en Salaman, vinden we teug bij Avicenna. Het verhaal van Ibn Tufayl staat helemaal los van de personages van Avicenna.
Voorlopers
Avicenna (Ibn Sina) schreef al eerder een korter allegorisch verhaal met dezelfde titel: Hayy ibn Yaqzan, dat, zij het minder beeldend dan Ibn Tufayl, ook beschrijft hoe Hayy tot finale waarheden komt op een auto-didactische manier. Het verhaal van Avicenna heeft niet alleen dezelfde titel, maar kent ook dezelfde andere hoofdpersonen: Absal en Salaman.
Avicenna heeft dit onderwerp ook behandeld in zijn gedachten-experiment over de Zwevende Mens. Hij vraagt de lezer daarin zich voor te stellen te zijn ontstaan zwevend in de lucht, geheel zonder indrukken en zonder verleden. Geen objecten om waar tenemn, ook niet het eigen lichaam. Wat dan? Avicenna betoogt dat iemand dan toch een zelfbewustzijn zou hebben vanwege de aanwezigheid van een ziel die onafhankelijk is van indrukken en ervaringen, en die de bron van de waarheid is.
Het boek van Ibn Tufayl is zeker niet alleen maar een commentaar of een her-vertelling van het werk van Avicenna. Integendeel – het is een nieuw en innovatief verhaal, waarin ten principale één van de belangrijkste kwesties voor Moslim filosofen (en later trouwens ook voor Christelijke denkers) wordt onderzocht, nml. het verzoenen van filosofie met openbaring.
Het verhaal
Hiernaast: de eerste 2 bladzijden van het boek van Ibn Tufayl.
Ḥayy ibn Yaqẓān groeit op een eiland onder de evenaar op, geïsoleerd van de mensen, in de boezem van een antilope die hem grootbrengt en hem voedt met haar melk. Hij bereikt een steeds hoger niveau van kennis. Het verhaal beschrijft dat in stappen van 7 jaar.
Zijn voortdurende verkenningen en observatie van wezens en de omgeving brengen hem tot steeds meer kennis van de natuur(wetenschappen), filosofie en eenheid met de kosmos. Hij concludeert dat de schepping van het universum wijst op het bestaan van een grote schepper.
Het is een soort logische ontdekkingstocht. Hij ontleedt het hert als het is gestorven en komt erachter hoe de organen werken en het lichaam functioneert. Hij begrijp dat zijn moeder op een of andere manier uit het lichaam weg is. En dat het probleem bij het hart zit. Hij leert aantallen, kwaliteiten en verschillende concepten. Het wordt prachtig omschreven.
Hayy weet zich met een zelfstandigheid te ontwikkelen vanuit empirie en een naturalistische aanpak, waar een school of leermeester alleen maar in de weg zou zitten, zo lijkt het. Later lezen we bij Rousseau over Emile. Zodra we gaan opvoeden gaat het mis.
Hayy merkt ook hoe ontoereikend taal is. Hier zit een meer spirituele dimensie van de ontwikkeling. Hayy leert de menselijke taal van Asal, iemand (de allereerste mens die Hayy tegen komt) die van een dichtbij geleden eiland komt. Asal beseft dat wat Hayy omschrijft ongeveer is zoals men over God praat op zijn eiland. Maar als Hayy meegaat naar het eiland (met koning Salaman) komt hij van een koude kermis thuis. Hayy begrijpt dat het beter is dat “zulke mensen” zich op hun Heilige tekst richten, dat is hun sociale stabliteit en veiligheid. Hayy en Asal gaan terug naar hun eiland. Zij hebben iets dergelijks niet nodig, zij kiezen voor hun eigen spirituele pad.
Filosofische doorwerkingen
Het boek van Ibn Tufayl heeft op tal van plekken doorgewerkt in het Westerse denken nadat het in het Latijns werd uitgegeven. In 1672 verscheen in Amsterdam in kringen rond Spinoza een Nederlandse vertaling.
In de inleiding op haar vertaling gaat de Leidse hoogleraar Arabisch Remke Kruk in op de auteur, de filosofische en theologische achtergronden van die tijd en op de betekenis van dit boek.’ Doorwerking is er ook op de empiristen, daar waar de discussie ging over de ‘tabula rasa’ en de discussie over natuur versus opvoeding (nature/nurture).
We herkennen Robinson Crusoe (1719), Jungle Book (1894) en Tarzan (1912).
Het boek geeft een mooi beeld van de eenheid van ons bestaan. En geeft aan hoe parallel in de islam ratio en openbaring lopen. Nadenken en onderzoeken zijn eigen aan de mens. Het zijn niet alleen (menselijke, feitelijke) mogelijkheden, maat het zijn ook (morele) verplichtingen. Als een religieuze opdracht om één te worden met het Ene. We moeten een hoger kennisniveau dan dat van rationele kennis bereiken. En dat kunnen we ook. Verbeelding en mystiek helpen ons daarbij. Begeertes, hebzuchten en het nastreven van eigenbelang zitten ons in de weg. Daar moeten, en kunnen, we afstand van nemen.
Bronnen om verder te lezen (via links of pdf’s)
Hayy ibn Yaqdhan, een verdiepende filosofische cursus, Kamel Essabane, FAHM instituut. De cursus werd online gegeven in juni 2020. De volgende data staan nog niet vas.
Ibn Tufail – The history of Hayy Ibn Yakzan. In het Nederlands geschreven samenvatting en plaatsbepaling, op de website onderwijsfilosofie.
Hayy ibn Yakzan. Een bespreking in de Engelse taal van het verhaal, de filosofische thema’s, de invloed en doorwerking met een aantal verdere verwijzingen en bronnen. Op de islam wikipedia.
Ibn Tufayl on Learning and Spirituality without Prophets and Scriptures – A Glimpse of the Mystery of Mysteries, Sebastian Guenther, Historical Studies, 2018. Een diepgaande analyse over het zoeken en uiteindelijk begrijpen van het goddelijke, met een bespreking van voorgangers en volgers, waaronder de receptie bij moslim auteurs en in Europa. In de Engelse taal. (hier in pdf formaat).
Hayy ibn Yaqdhan and the European Enlightenment, Ibrahim Kalin, 2019. Na een korte bespreking van het verhaal gaat de schrijver in op de receptie in West Europa gegevn de uitleg die aan de gedachten van Ibn Tufayl wordt gegeven. Voor Locke en de Quakers heeft het verhaal een bijzondere betekenis. Hier het korte opstel in pdf-formaat.
East and West: A Reading of Ibn Tufayl’s Hayy Ibn Yaqzan, Magda El-Nowieemy, University of Alexandria, Egypte. Een paper voor een International Workshop in St. Petersburg State University, 2010. De paper legt mede een verband met de vertaal-traditie van Griekse teksten in het Arabisch. Er wordt een link gelegd naar het Stoicisme en de schrijver duidt op een gemeenschappelike Griekse oorsprong van Ovidius, Lucretius en Ibn Tufayl. Tegelijk wordt een verbinding gelegd met de Arabisch Moorse denkers van al-Andalus. Zo werd Aristotelisch rationalisme, Platoonse ideeen vermengd met het culturele en islamitische milieu van denkers als Al-Ghazali, Al-Farabi, Ibn Bajjah en Ibn Sina (Avicenna). Hier vindt u een samenvatting van de paper (in het Engels).
Hayy ibn Haqzan, een bijdrage van George N. Atiyeh in Medieval Political Philosophy, eds. R. Lerner & M. Mahdi, CUP, Ithaca, New York, 1963. Een zeer uitvoerige weergave van het verhaal zelf, in de Engelse taal. De bijdrage blijft dicht bij het verhaal zelf. Zonder voetnoten en verwijzingen. Hier in pdf-formaat – 14 blz.