Over Verdringing, Oogkleppen en Geschiedsvervalsing
Het verhaal dat we in boeken over de Renaissance lezen vertelt ons dat Petrarca en Poggio de boeken uit de oudheid herontdekten die eeuwenlang in middeleeuwse abdijen waren gekopieerd. De herintroductie van de Griekse wetenschap en filosofie begon echter in de twaalfde eeuw, maar vond vooral plaats in de dertiende eeuw. Deze werken werden voor het eerst vertaald in het Syrisch en Arabisch in de achtste en negende eeuw en opgeslagen in het Huis van Wijsheid in Bagdad.
Daar werden ze gelezen, gebruikt en becommentarieerd door Arabische filosofen, van wie Averroës (1126–1198), die in Cordoba woonde, de bekendste was. De vertaling van zijn commentaren op Aristoteles heeft de Europese filosofische scene ingrijpend veranderd. Averroës, die ook een eigen filosofie ontwikkelde, had tot in de zestiende eeuw navolgers in Latijns-Europa.
Zijn werk was bekend en hij verscheen in de geschiedenis van de filosofie tot het midden van de negentiende eeuw, toen de Arabieren uit de geschiedenisboeken werden verdreven. Een van de redenen was de uitvinding van het concept van de Renaissance. Dat die Renaissance in Bagdad begon wil een al te Eurocentrisch Westen lange tijd niet horen. Tijd voor een Zeitenwende.
Koert Debeuf onderbouwt wetenschappelijk hoe in de meeste geschiedenisboeken de Europese Renaissance wordt beschreven als een heropleving van de Griekse en Romeinse literatuur, architectuur en filosofie, nadat oude manuscripten waren teruggevonden in kloosters. Koert laat echter in detail zien dat de waarheid complexer en eigenlijk interessanter is. Aristotelische, platonische en neoplatonische ideeën verhuisden van Athene en Alexandrië naar Harran, in het huidige Turkije. Van daaruit verhuisden ze naar Bagdad, waar deze heidense ideeën verenigbaar moesten worden gemaakt met een monotheïstische religie: de islam. Deze nieuwe ideeën reisden vervolgens naar Caïro en Cordoba in Al Andalus. De Latijnse vertalingen van deze Arabische werken veroorzaakten een intellectuele revolutie in Parijs, vanwaar het naar Italië verhuisde, waar ze de filosofische renaissance op gang brachten. Die dus in Bagdad begon.
Columns over het Gedachten-erfgoed
- Al-Andalus Erfgoed – gewoon in Leusden. Over Ibn Rushd. (lees hier)
- Moslim Erfgoed – gewoon bij de KNAW. Over Rumi (1), december 2023. (lees hier)
- Moslim Erfgoed – gewoon bij het Wereldmuseum Amsterdam. Over Rumi (2), april 2025 (lees hier)
- Hoe het islamitisch feminisme bijdraagt om de religie te ontdoen van patriarchale invloeden (artikelenreeks Trouw 2023-2024)
- Averroes en de 13e eeuw in Europa. (lees hier)
- Bij nader inzien … is er maar één Waarheid (ISVW, december 2024)
- De invloed van Ibn Rushd op het Europese denken (Alpujarras Academy, december 2024)
- Rol van Averroës in de Europese filosofie opzettelijk verdoezeld (gastblog GodenEnMensen, maart 2025)
- Averroes in Latijns-Europa: geliefd maar vooral gehaat. (lees hier)
- Hoezo: Renaissance? (lees hier)
- De Renaissance begon in Bagdad (lees hier)
- De Renaissance begon niet in Italië, maar in Bagdad (DeBeuf – festival oude muziek 2024)
- In de Knop Gebroken. Nicolaas Cleynaerts, een voorloper van arbistiek en islamologie in de Lage Landen.
- De islam en moslims in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aan het begin van de zeventiende eeuw en de komst van moriscovluchtelingen uit Spanje naar Amsterdam.
- Religieuze en wetenschappelijke discussies over de hadj in de Republiek der Nederlanden. Van Joos van Ghistele tot Adriaen Reland.
- Verlichting en verbeelding. Spinoza en zijn kring over moslims en moslimrijken.
- Hugo de Groot en de Mahumetisten. De kijk op de islam in een zich ontwikkelend religiebegrip.
- Damnatio Memoriae – conclusie (lees hier)
- Lessen voor vandaag (lees hier)
Het idee dat veel culturen hebben bijgedragen aan de filosofie werd erkend tijdens de Renaissance. Een bewijs hiervan is het schilderij van Raphael, The School of Athens, (1513), Wat doet de moslimfilosoof Averroës in het beroemde fresco “De school van Athene” van de Italiaanse renaissanceschilder Rafaël? De schilder bracht alle denkers en wetenschappers samen die het Westen beïnvloedden. Het is dus geen verrassing dat Plato en Aristoteles centraal staan in dit 16e-eeuwse schilderij. Verrassender is dat twee ‘Oosterse’ personen deel uitmaken van de school: Zoroaster en Averroës. Een soortgelijke verrassing zou de lezers van de Divina Commedia van Dante Alighieri kunnen overkomen. In dit meesterwerk uit de Renaissance uit de 14e eeuw gaf Dante zijn beschrijving van de hemel, het vagevuur en de hel, met een speciaal hoofdstuk over het voorgeborchte waar goede niet-christenen een fatsoenlijk leven na de dood mochten hebben. In Limbo vinden we niet alleen oude Grieken en Romeinen, maar ook drie moslims: Averroës, Avicenna en Saladin.
Het feit dat twee meesterwerken uit de renaissance over de fundamenten van de westerse beschaving een moslim centraal stellen, is op zijn zachtst gezegd vreemd. We leren dat de renaissance, het humanisme en de verlichting een puur Europese prestatie waren. In deze visie zouden humanisten zoals Petrarca verloren Griekse en Romeinse manuscripten hebben gevonden in oude abdijbibliotheken. Dit zou het einde van de donkere middeleeuwen hebben veroorzaakt, de herwaardering van mannen boven de kerk en kritisch denken over dogma’s.
Dit historische verhaal klopt volgens Debeuf gewoon niet. Hoewel Romeinse boeken inderdaad zijn herontdekt, geldt dit niet voor de Griekse teksten. De belangrijkste Griekse filosofen en wetenschappers kwamen naar Europa omdat ze uit het Arabisch werden vertaald, een vertaalbeweging die in de 8e eeuw werd geïnitieerd door de kaliefen van Bagdad. In het epicentrum bevonden zich de astronomie van Ptolemaeus, de geometrie van Euclides en het medicijn van Galenus. Tegelijkertijd werden Indiase en Perzische wetenschappelijke teksten vertaald. Op hun beurt verweven moslimwetenschappers deze ideeën, zowel om ze te verheffen als om nieuwe wetenschapsgebieden te creëren, zoals scheikunde en algebra. Hun berekeningen vormden de basis van de ontdekkingen van Copernic en Newton.
Niet minder belangrijk aan het hof van Bagdad was filosofie. Plato en Aristoteles waren erg populair en waren het onderwerp van veel studie, discussie en debat. Islamitische filosofen liepen echter tegen hetzelfde probleem aan waar zowel voorgaande christenen als degenen die zouden volgen mee te maken hadden: hoe filosofie te verzoenen met theologie en heilige teksten. In Europa had Sint-Augustinus (gestorven in 430 na Christus) dit debat stopgezet ten gunste van theologie, en sindsdien was kritisch denken verboden.
Bronnen voor het Gedachten-erfgoed
- Franz Rosenthal, Knowledge Triumphant, 1970, heruitgave Brill 2007
- Jonathan Lyons, Het Huis der Wijsheid, Bulaaq 2010
- Mustafa Aykol, Islam without extremes – a muslim case for liberty, Ww Norton 2013
- Koert Debeuf, Damnatio memoriae: On Deleting the East from Western History, New England Journal of Public Policy Vol 32 Issue 2, 11 april 2020 (hier als pdf)
- Mustafa Aykol, Reopening Muslim Minds – a return to reason, freedom and tolorance, St. Martins Press 2022
- Koert Debeuf, The Renaissance started in Baghdad, presentatie Embassy of the Free Mind, Amsterdam, 11 april 2023 (ppt Debeuf -The Embassy of the Free Mind)
- Ahmed Kuru, Islam – Bloeiperiode en hedendaagse crisis in de moslimwereld, Ertsberg 2023
- Koert Debeuf, Who is afraid of Averroes? 800 years of European resistance against Averroes’ philosophy, PhD 2021. Gepubliceerd als The Influence of Averroës on European thought, Bloomsbury december 2024 (hier een boekbespreking van mijn hand)