Mijn Columns gaan al een tijdje over Inbreng, Verdringing en Taal. Die elementen vind je in eenzelfde gerichte blik ook terug in het essay van Adriaan van Dis, De kolonie mept terug. Het essay is een ontmaskering van heel veel “de andere kant opkijken” in onze samenleving. Waarbij Van Dis ons meegeeft dat daar meer en meer verandering in komt (of lijkt te komen). Het mag niet meer en het kan niet meer. Met aan de andere kant: “Totdat de dieren hun eigen geschiedschrijvers hebben, zullen in de jachtverhalen jagers worden geroemd” tekent Van Dis aan bij zijn op een goed moment bedachte ondertitel bij zijn essay, zijnde: “de geschiedenis herschreven”.
Een aantal citaten komt uit de recensie door Coen Peppelenbos, website Tzum 4 februari 2024 (mijn zijn instemming). Een aantal citaten komt uit het essay van Van Dis zelf. Ik heb dat steeds aangegeven.
De kolonie mept terug is een uitgebreide versie van de Rudy Kousbroeklezing die hij op 1 november 2023 verzorgde (zie hieronder). Rudy Kousbroek was bij uitstek een schrijver die zich keerde tegen vals sentiment en foute informatie over Nederlands-Indië. Naast diens werk las Van Dis in een academisch leesgezelschap talloze romans, studies en essays over kolonisatie en geïnstitutionaliseerd racisme.
Dat we in veranderende tijd zitten, mag duidelijk zijn en dat vraagt niet alleen iets van nieuwkomers (‘Wij zijn hier omdat jullie daar waren.’) maar ook dat wij ‘die zogenoemde nieuwkomers bij onze gevestigde samenleving betrekken. We moeten maar wennen aan die andere samenleving, aldus Van Dis. (Tzum)
Wij zijn hier – bij wijze van verbinding
Diezelfde woorden gebruikte het MoslimArchief in de aankondiging van haar eerste tentoonstelling. Begonnen in Den Haag en voortgezet in Amsterdam. De Nederlandse geschiedenis kent meer lagen dan vaak wordt uitgelicht. In de tentoonstelling Wij zijn hier – Een gedeeld verleden, moslims vertellen brengt Stichting Moslim Archief verhalen van de Nederlandse moslimgemeenschap naar voren die lang onderbelicht zijn gebleven, maar die onmiskenbaar deel uitmaken van ons gezamenlijke verleden.
De islam in Nederland: een verweven geschiedenis
Moslims maken al eeuwenlang deel uit van Nederland. Toch denken veel mensen dat het verhaal over hun aanwezigheid pas begint bij de arbeidsmigratie in de jaren 1960. Deze tentoonstelling laat iets anders zien: hoe die geschiedenis teruggaat naar de koloniale tijd in Indonesie (toenmalig Nederlands-Indie) en Suriname, en moslims, generatie op generatie, een rol speelden in het maatschappelijke, culturele en religieuze landschap van Nederland. Soms zichtbaar, vaak op de achtergrond, maar altijd aanwezig. Aan de hand van persoonlijke voorwerpen, archiefmateriaal en doorleefde verhalen werpt de tentoonstelling nieuw licht op de bijdrage van drie gemeenschappen: Molukse moslims, Javaans-Surinaamse moslims en Hindostaans-Surinaamse moslims. Ook de band tussen Amsterdam en de islam krijgt een plek. Niet als losse episodes, maar als een verweven, levendig onderdeel van onze geschiedenis.
Heden geeft stem aan het verleden
Nederlandse moslims vertellen in de tentoonstelling over hun familiegeschiedenis en hun band met Nederland. Het zijn verhalen die dichtbij komen, juist omdat ze in de kleine details het grotere geheel laten zien. Fâris van de Lisdonk deelt het verhaal van zijn Molukse grootouders, die in 1951 naar Nederland kwamen. Emillio Kertokarijo laat via een slendang van zijn overgrootmoeder een migratiegeschiedenis zien die van Java via Suriname naar Amsterdam loopt. Gracia Rahman Khan brengt een vaak vergeten perspectief naar voren: dat van Hindostaanse moslims in Nederland. En historicus Nadia Bouras onderzoekt hoe moslims altijd al aanwezig waren in het stedelijke weefsel van Amsterdam.Hun verhalen geven gezicht aan het verleden en tonen hoe identiteit, geloof en afkomst met elkaar vervlochten zijn – toen én nu.
Gaan we terugmeppen?
“Adriaan van Dis staat dicht bij Nederlands-Indië. De eerste man van zijn moeder werd onthoofd door de Japanners, de vader van Adriaan werkte als krijgsgevangene aan de dodenspoorlijn Pakanbaroe en zijn moeder en drie halfzussen zaten in een interneringskamp op Sumatra. Wie de romans van de in Nederland geboren Van Dis kent, kent deze geschiedenis ook.” (Tzum)
‘We wisten het verdomme, konden het weten, maar het is de jonge generatie historici die het nu naar boven brengt en ons land en de politici confronteert met de waarheid van de nare getallen. … In excuses maken zijn politici goed – zolang ze niks kosten.’ Tekent Van Dis duidelijk boos aan.
Het essay van Van Dis – voordracht + naschrift
Het eerste deel is een uitgeschreven versie van zijn voordracht als 10e Rudy Kousbroeklezing in De Hoed, Amsterdam, op 1 november 2023. Als u ervoor gaat zitten ziet u die lezing hier.
Het tweede deel is een naschrift gedateerd juli 2024, waarin hij o.a. in gaat op de inval van HAMAS in Israel op 7 oktober 2023, en wat dat voor hem betekende. Hij bespreekt een aantal teksten van andere schrijvers, zoals Isabella Hammad, Chaja Polak en Mahmoud Jouda. Over wat verbittering doet met een mens. “Israel. Een land dat door zijn leiders naar de afgrond wordt gevoerd.” Aldus Van Dis.
Mede aan de hand van een groot aantal recent verschenen boeken en dus de klassieker Het Oostindisch kampsyndroom van Rudy Kousbroek, met telkens nieuwe inzichten, meningen en met nieuwe feiten reflecteert Adriaan van Dis in zijn ‘Rudy Kousbroeklezing’ op de veelvoudige doorwerking van het kolonialisme in onze tijd. Welke betekenis heeft dit historische, maar geenszins voorbije verschijnsel voor ons wereldbeeld? (Tzum)
Die recente boeken brengen Van Dis tot de verzuchting: “Wegkijken kan niet meer. Wat ooit werd ontkend breekt pijnlijk naar buiten.” Hij bespreekt de vele vertekeningen in Nederland over de periode Nederlands-Indië. De jurist Maurice Swirc noemde het een “koloniale politiestaat” en nadrukkelijk geen rechtsstaat. . “Het framen van de geschiedenis gaat door tot op de dag van vandaag. Dat laat Selling a Colonial War pijnlijk zien. Ook de stroom documentaires, artikelen, podcasts en boeken over het groeiende Zwarte bewustzijn nam nadat mijn essay verschenen was toe.” Aldus Van Dis. En ook:
Het besef van kleur en de mythe van een christelijk-wit Europa zijn nauw verbonden aan de Europese expansiedrift. Sinds de vlaggenplaatsing wordt ‘blank zijn’ opgevat als een ‘superieure vorm’ van menselijkheid. Eeuwen koloniale politiek heeft dat idee diep in de hoofden van onderworpen volken geplant. …. Ook onder migranten die niet ‘raciaal gebrandmerkt’ willen worden, is witheid nastrevenswaardig. Een maatschappelijk geslaagde, geassimileerde persoon van kleur, opgeleid, welgesteld en in loondienst, hoort bij Nederland, is ‘één van ons’ en bewijst dat wie goed zijn best doet alle kansen heeft en dat er geen racisme is. (Van Dis)
Het Ik is een Wij
Sibo Kanobana haalt dat soort borrelpraat met geleerdheid onderuit. Zeggen we dan tegen een witte Nederlander die ongeschoold is, of werkloos, en die zich schuldig maat aan criminele activiteiten dat ie geen echte Nederlander is? (Kanobana, blz. 144-145, geparafraseerd) Zo stelt de schrijver vele vragen over het witte wereldbeeld. Waarom verbinden we woorden als ‘neutraal’, ‘objectief’, ‘ordelijk’ en ‘onpartijdig’ met wit? Al lezend voelde ik me meer dan eens betrapt. Racisme is een virus waaraan niemand ontsnapt. … Lilian Thuram in White Thinking (2022, op blz. 202): “Zwart, wit, mannelijk, vrouwelijk, Joods, moslim, christelijk, boeddhistisch, atheïstisch, dakloos, arm, rijk, oud, jong, hetero of homo – maakt niet uit … er is maar één identiteit die telt: menselijke identiteit. Het Ik is een Wij.”
En dat past dan weer best mooi in een interculturele filosofie en een erkenning van de Ander en diens Inbreng. Het leidt bij mij tot verbindingen met (Verre) Oosterse en Afrikaanse levenshoudingen, zoals de TAO, Ubuntu en Indaba.
Het essay van Van Dis sluit voor mij gewoon aan bij alle historische vertekeningen en verdringingen van misplaatst en misdadig superieur westers en Eurocentrisch gedrag. Niet alleen richting Nederlands-Indië, maar richting alle migranten, waarvan een groot deel moslim is. Daarin ligt voor mij een parallelle betekenis van het essay van Van Dis.
Op de laatste bladzijden van zijn Nabericht haalt Van Dis het boek Hoe migratie echt werkt van Hein de Haas aan, “slechts 520 pagina’s, vol argumenten om 22 mythen over migratie te ontkrachten.” Maar dat verdient een eigen recensie …!
Bronnen
Adriaan van Dis, De kolonie mept terug; Over witte arrogantie en voortschrijdend inzicht: een denkoefening en leesreis. Atlas Contact, Amsterdam. januari 2024, 96 blz.
Website Tzum, recensie https://www.tzum.info/2024/02/recensie-adriaan-van-dis-de-kolonie-mept-terug/ Deze recensie door Coen Peppelenbos verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden (op papier op 31 januari 2023).
Maurice Swirc, De Indische Doofpot. Waarom Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië nooit zijn vervolgd, De Arbeiderspers, 2022.
Lilian Thuram, La pensée blanche, 2020 (White Thinking. Behind the Mask of Racial Identity, Hero Press, 2022).
Chaja Polak, Brief in de nacht. Gedachten over Israel en Gaza, Cossee, 2024.
Sibo Rugwiza Kanobana, Witte orde. Over ras, klasse en witheid, De Geus, 2024.