Alpujarras Academy

Verder lezen

Over het onderwerp Denken in al-Andalus

Een eerste inleidende overzicht over islamitische filosofie leest u in Wikipedia. Zo ook een eerste zeer summiere aanduiding van Joodse filosofie – hier wikipedia, hier infonu.nl. Daar leest u ook iets meer over de geschiedenis van de Islam. Het tijdschrift Filosofie Magazine heeft één van haar dossiers gewijd aan Islamitische filosofie. In 2010 publiceerde Filosofie Magazine een artikel onder de titel Filosofie komt van de Islam. In de Engelse taal is er het vrijwilligers-project van A History of Muslim Philosophy.

De onderdelen 1 tot en met 11 hieronder gaan in wat meer detail in op islamitische filosofie. De onderdelen 12 tot en met 23 verbreden ons zicht, zowel in de richting van andere levensbeschouwlijke opvattingen dan wel religies, als in de richting van mystiek.

  1. Islamitische filosofie (Michiel Leezenberg)
  2. De Islam, een inleiding (Michiel Leezenberg)
  3. Van islamitische filosofie tot Arabische rede (Michiel Leezenberg)
  4. De Islam is praktisch: de vijf zuilen (Gerko Tempelman)
  5. Het Huis der Wijsheid (Jonathan Lyons en enkele commentaren)
  6. Het Huis van de Islam (in vijf boeken en enkele commentaren)
  7. Filosoferen in de Islam (Souleymane Diagne)
  8. Islamitische filosofie in vogelvlucht: Tussen Vroomheid en Vrijheid (Kamel Essabane)
  9. A History of Muslim Philosophy (Pakistan Philosophical Congress)
  10. Filosofie in al-Andalus (Herman de Ley)
  11. Filosofen van al-Andalus (inleiding en overzicht)
  12. Maimonides als Gids (Rico Sneller)
  13. Ibn al-Arabi (inleiding en overzicht)
  14. Over de relatie tussen Ibn al Arabi en Meister Eckhart (inleiding en overzicht)
  15. Over de relatie tussen Ibn al Arabi en de Chinese Tao (inleiding en overzicht)
  16. Over de relatie tussen Oosterse filosofische benaderingen (Chinees en Japans: Dogen) en Meister Eckhart (Michel Dijkstra)
  17. Niet-rationele filosofische perspectieven in samenhang (Rudi Holzhauer)
  18. Mystiek van de islam (Harrie Teunissen)
  19. Mystica: Hun bestaan en autoriteit in de islamitische geschiedenis (Anne Dijk)
  20. Mystici van al-Andalus (Ibn Barrajan) (Yousef Casewit)
  21. Mysticicsm and Philosophy in al-Andalus (Michael Ebstein)
  22. Responses of Mysticism to Religious Terrorism, Sufism and Beyond (Mahmoud Masaeli & Rico Sneller eds.)
  23. De macht van het heilige (Hans Joas)

Islamitische filosofie (Michiel Leezenberg, UvA)

Met betrekking tot de islam is kennis van wijsgerige tradities niet slechts een academische aangelegenheid. Vanzelfsprekend is het zinvol om wat te weten van de intellectuele achtergronden van wat vandaag de dag in en rondom de islam gebeurt. Vanzelfsprekend is het ook van belang het misverstand te corrigeren dat de ontwikkeling van de filosofie in wezen samenvalt met een vrijwel lineair verlopende geschiedenis van de wijsbegeerte van het westen, waarin niet-westerse tradities hooguit een rol zouden spelen van curiositeit, doorgeefluik of dwaalweg.

Michiel Leezenberg heeft (ook) mij als uitdaging meegegeven om een denktraditie te doorgronden die enerzijds ons door zijn Griekse achtergronden relatief vertrouwd is of zou moeten (kunnen) zijn, maar die anderzijds genoeg zijn eigen weg is gegaan om soms boeiende verrassingen te tonen. Daarbij past terughoudendheid om op vermeende overeenkomsten met westerse doctrines en auteurs te wijzen. Zulke parallellen zijn in het beste geval slechts oppervlakkig, en in het ergste geval ronduit misleidend. Het islamitisch denken verdient het om in zijn eigen termen begrepen te worden. Er is een rijke en complexe islamitische traditie.

In de laatste jaren lijkt de islamitische filosofie in een stroomversnelling te zijn gekomen. Er verschijnen momenteel, met name in het Engels en het Frans, voortdurend nieuwe vertalingen, bloemlezingen, monografieën en artikelen. Nederland blijft op dit gebied wat achter; ook de integratie van islamitische (en algemener niet-westerse) filosofische tradities in het academische vak wijsbegeerte hier te lande laat te wensen over. Bron: Islamitische filosofie van Michiel Leezenberg, 2e druk 2008, blz. 10-13).

Naar boven

De Islam, een inleiding (Michiel Leezenberg, UvA)

De islam kent een rijke inheemse filosofische traditie, die voortbouwt op het Griekse erfgoed, maar van daaruit in belangrijke opzichten haar eigen weg gaat. Ze beperkt zich niet tot de Arabische wereld, maar omvat met name ook de Iraanse cultuursfeer, die zich tot ver in Centraal-Azië uitstrekt. Ook islamitisch Spanje heeft een bijzondere lokale filosofische traditie gekend; en op het Indiase subcontinent ontwikkelde zich een vorm van islamitisch filosofisch denken die in dialoog stond met het hindoeïsme en later met de Britse koloniale heerschappij.

Lees hier verder over de ontwikkeoing van het islamitisch denken, over thema’s en tendensen en over wat islamitisch denken niet is.

Van islamitische filosofie tot Arabische rede (Michiel Leezenberg, 2012)

Politiek en economisch is de Arabische lente al op vele manieren geduid, maar de intellectuele bronnen ervan blijven tot nog toe in het vage. Over het islamitisch denken, zijn geschiedenis en zijn relatie tot de westerse filosofie bestaan nogal wat misverstanden. Hoogste tijd om de islamitische filosofische traditie eens nader te beschouwen.

Er klopte in de ogen van veel waarnemers iets niet aan de Arabische lente: ze klonk verdacht liberaal. Het feit dat talloze Arabieren de straat op gingen, niet uit naam van de sharia of de strijd tegen het zionisme, maar uit naam van vrijheid en menselijke waardigheid, liet zich maar moeilijk verenigen met het beeld dat ons in het voorafgaande decennium zo vaak was voorgehouden. De islamitische wereld haatte toch alle waarden en vrijheden die we in het Westen kennen? Moslims moesten toch nog door de Verlichting heen gaan voor ze aan het debat der beschaafde moderne mensheid mee mochten doen? In plaats daarvan werd het protest van Arabische burgers, o ironie, juist tot een inspiratiebron voor emancipatie- en democratiseringsbewegingen elders in de wereld. Lees hier verder over de nauwe verbondenheid van het intellectuele leven in de Arabisch-islamitische wereld met de westerse gedachtewereld.

Naar boven

De Islam is praktisch: de vijf zuilen (Gerko Tempelman)

Elke moslim houdt zich z’n leven lang bezig met vijf belangrijke stappen. Ik leg ze je graag uit. En ik laat je zien hoe praktisch ze zijn, want dat zegt iets over de islam als geheel: het is een praktische religie.

Naar boven

Het Huis der Wijsheid – Jonathan Lyons (2010) en enkele commentaren

In Het Huis der Wijsheid maken we kennis met Arabische geleerden als al-Khwarizmi, een pionier in de algebra, met Avicenna, de beroemde arts en filosoof, met Gaber, die de scheikunde verder ontwikkelde, en Averroes, die door zijn bijdragen aan de logica van Aristoteles bekend staat als ‘de commentator’.

Terwijl de Kruistochten een aanvang namen, reisde een handvol westerse geleerden naar het Oosten om kennis te maken met hun Arabische collega’s en met hun werk, dat slechts mondjesmaat in het Westen was doorgedrongen. Zo keerde de nieuwsgierige monnik Adelard van Bath van Klein-Azië naar Engeland terug met manuscripten van Euclides over astronomie en wiskunde die het aanzien van de Europese wetenschappen ingrijpend zouden veranderen. Honderd jaar later, in 1209, reisde Michael Scotus naar Palermo waar hij Arabisch leerde en de christelijke wereld versteld zou doen staan met zijn vertalingen van Plato, Averroes en Avicenna. De vernieuwende ideeën van deze en andere geleerden lagen aan de basis van onze Renaissance.

Jonathan Lyons studeerde geschiedenis en Russisch en werkte ruim twintig jaar als redacteur en correspondent voor Reuters, hoofdzakelijk in islamitische landen.

Verder lezen:

Ibn Sina/Avicenna is misschien wel de slimste islamitische filosoof. Zijn redeneringen zijn moeilijk, maar zeer spannend. Gerko Tempelman praat ons bij.

In de Gouden Eeuwen van de islam bloeit wetenschap en filosofie. Gerko Tempelman geeft een overzicht van de kennis van deze tijd.

Naar boven

Het Huis van de Islam – in vijf boeken en enkele commentaren

In dit overzicht staat een aantal algemeen toegankelijke bronnen die een verdieping geven op de positie van de islam en die achtergronden schetsen die behulpzaam kunnen zijn bij de plaatsbepaling van en ons denken over de maatschappelijke betekenis van de islam en meer in het bijzonder over het debat religie/rede in het kader van filosofie en wetenschap. Ik signaleer vijf boeken en enkele artikelen en  commentaren. Op de titels kunt u doorklikken als u er (nog) wat meer over wilt lezen.

In het huis van de islam. Redactie Henk Driessen, 1997

De publieke en wetenschappelijke belangstelling voor de islam is de laatste jaren stormachtig toegenomen. Verwonderlijk is dat niet. Het gaat om een zesde van de wereldbevolking, en om een godsdienst en cultuur met een steeds groter politiek gewicht. De islam is niet meer ver van ons bed: via de media en migranten krijgt men er in het Westen elke dag mee te maken. De islam is dus dichtbij maar is ons ook vreemd. De godsdienst en beschaving van de islam kent een andere verhouding tussen mannen en vrouwen, tussen staat, wetgeving en religie, tussen moderniteit en traditie. De islam heeft een andere kunst, een andere houding tegenover leven en dood, andere rituelen, een ander heilsbegrip.

Redacteur Henk Driessen en 24 andere Nederlandse wetenschappers presenteren vanuit een veelheid van disciplines een nieuw overzicht van de islam in verleden en heden. Lees hier verder.

Het vervallen huis van de islam. Ruud Koopmans, 2019

De islamitische wereld bevindt zich in een steeds dieper wordende crisis. Terwijl de rest van de wereld democratiseerde, nam het aantal democratieën in de islamitische wereld alleen maar verder af. Met de rechten van vrouwen, homoseksuelen en religieuze minderheden is het nergens zo slecht gesteld. Van Mali in West-Afrika tot de Filipijnen in Oost-Azië woeden tientallen burgeroorlogen met islamitische betrokkenheid die miljoenen mensenlevens hebben gekost. Duizenden komen jaarlijks om bij aanslagen van terreurorganisaties als ISIS, Al-Qaeda en Boko Haram. Economisch raakt de islamitische wereld steeds verder achterop. Geen wonder dat velen elders een goed heenkomen zoeken. Maar ook wat integratie betreft zijn migranten uit moslimlanden hekkensluiters.

Met een indrukwekkende hoeveelheid feitenmateriaal toont dit boek de diepte van de islamitische crisis aan, en onderzoekt de oorzaken. Westers kolonialisme, inmenging van buitenaf en discriminatie bieden geen steekhoudende verklaring. De wortels van het probleem zijn religieus en liggen bij de groeiende invloed van het fundamentalisme, dat de islamitische wereld in een wurggreep houdt. Ruud Koopmans (1961) is hoogleraar sociologie en migratie aan de Humboldt Universiteit en onderzoeksdirecteur aan het Wissenschaftszentrum (WZB) in Berlijn. Hij is auteur van boeken en opiniestukken in binnen- en buitenland over migratie, sociale bewegingen en Europese integratie. Lees hier de boekrecensie van Richard Kroes.

Olifantjes in het huis van de islam. Paul Scheffer, 2018

Vaak als ik ergens een lezing geef komt in het gesprek na afloop de onvermijdelijke vraag: „U hebt het nauwelijks gehad over de olifant in de kamer.” Daarmee wordt altijd de islam bedoeld. Dat kamervullende dier baart veel mensen zorgen. Mijn antwoord is steevast: als er al iets in de kamer staat, dan eerder een kudde olifantjes die kriskras door elkaar lopen en botsen.

Verscholen achter de veelbesproken radicalisering en het salafisme zien we in tal van Europese landen initiatieven voor een vrijzinnige uitleg van de islam. Juist omdat emancipatie uiteindelijk alleen binnen de moslimgemeenschappen zelf vorm kan krijgen zijn deze nieuwe stemmen doorslaggevend voor een meer ontspannen samenleven. Lees hier het hele commentaar van Paul Scheffer.

Ibn Taymiyya. Patroon of criticus van de extreme islam? Harrie Teunissen, 2015

Zeven eeuwen na zijn dood in een gevangenis in Damascus is Ahmad lbn Taymiyya (1263’1328) een van de meest invloedrijke klassieke soennitische moefti’s. Deze sjeich ul-islam wordt tegenwoordig door radicale moslims, islamologen én terrorismebestrijders getypeerd als de patroon van het salafi-jihadisme en als een stuwende kracht in de politieke ideologie van de radicale islam. Om de verstrekkende invloed van deze theoloog en rechtsgeleerde te schetsen geef ik korte voorbeelden uit elk van die groepen.

Lees hier meer over deze inleidende en genuanceerde plaatsbepaling over de betekenis van Ibn Taymyyah door Harrie Teunissen.

Vecht, bid en heers – Ibn Tamiyyah, Machteld Allan, 2019

Allahs Wet is zowel oorsprong als doel van de islam. De islam begon veertien eeuwen geleden als een gedragscode die de profeet Mohammed namens Allah oplegde aan zijn volgelingen, en de religie zal pas vervolmaakt zijn wanneer alle mensen zich aan Allahs Wet hebben onderworpen.

Bid, vecht en heers, maant de islamitische rechtsgeleerde Ibn Taymiyya (1263-1328) daarom de moslimse machthebbers en hun onderdanen. Zijn geschrift Regeren in overeenstemming met Allahs Wet schildert de ideale islamitische staat als een geoliede slavenmachine waarin iedereen zich deemoedig kwijt van de taak die hem of haar van godswege toevalt. Ook de leider, de kalief of de sultan, moet zich niets in zijn hoofd halen: hij is slechts een huurling van Allah, wiens taak het is om de schurftige schapen weg te houden van de schapen die al zijn behandeld, zoals Ibn Taymiyya schrijft. Doet hij dat goed, dan zal zijn beloning groot zijn, zowel in deze wereld als in de volgende.

Ibn Taymiyya’s stem klinkt zeven eeuwen later nog altijd door, niet in de laatste plaats omdat salafistische bewegingen als de Moslimbroederschap en IS graag een beroep op hem doen om hun acties te rechtvaardigen. Bid, vecht en heers is daarom onontbeerlijk voor iedereen die van binnenuit wil begrijpen wat salafisten bezielt.

Het is voor het eerst dat een Nederlandse vertaling van een islamitisch-juridische tekst verschijnt die ook voor niet-moslims toegankelijk is. Daarmee draagt de tekst ook bij tot een beter begrip van de islam in het algemeen. Lees hier de boekbespreking van Richard Kroes.

Machteld Allan is historicus en Arabist. Zij schrijft een proefschrift over Ibn Taymiyya en doceert rechtsfilosofie aan de Rijksuniversiteit Leiden.

Geloof en wetenschap in de islam – Averroës. Remke Kruk, 2006

Fasl al-maqal of ‘Het beslissende woord’ behoort tot de belangrijkste werken van de grote Arabische filosoof Averroes. Het biedt in al zijn beknoptheid een indrukwekkende verdediging van de legitieme rol van de rede binnen een geloofsgemeenschap. De tekst presenteert zichzelf als een pleidooi tegenover een tribunaal waarin de geopenbaarde Wet van de islam als enige autoriteit geldt. Averroes, die uiterst kritisch is ten aanzien van de antifilosofische instelling van de gevestigde islam, probeert aan te tonen dat de Wet filosofiestudie en logisch redeneren niet alleen toestaat maar zelfs verplicht stelt.

Hij verdedigt vroegere moslimfilosofen en zegt dat het neersabelen van hun werk schadelijker is voor de islamitische gemeenschap dan de gedachten die erin worden ontvouwd. Door nader in te gaan op de drie fundamentele methoden waarmee de Wet mensen van verschillende aanleg en temperament de helpende hand reikt, presenteert Averroes hier en even zorgvuldig geformuleerde als voortreffelijk beargumenteerde opvatting over de mogelijkheden en grenzen van geloof en wetenschap. Lees meer.

Wetenschap & islam, verslag van een vergeten bloeiperiode. Ehsan Masood, 2009

Wetenschap & islam vertelt het verhaal van de vergeten wetenschappelijke revolutie die tussen 700 en 1500 plaatsvond in de islamitische wereld. Het boek laat zien hoe de wetenschap, aangewakkerd door de religie, tot bloei kwam, hoe het verval intrad en waarom deze bloeiperiode van de wetenschap tot op de dag van vandaag door historici, filosofen en wetenschappers zo verschillend wordt geïnterpreteerd.

Van de achtste eeuw tot de zestiende eeuw stonden Europese wetenschappers in de schaduw van hun islamitische collega’s. In het hele gebied van Oezbekistan tot Córdoba bloeiden astronomie, scheikunde, techniek, wiskunde en filosofie als nooit tevoren. Moesa al-Chwarizmi bedacht de algebra in de negende eeuw. Al-Jazari, een Turkse ingenieur uit de dertiende eeuw, vond onder meer de krukas uit. Het medisch handboek van Ibn-Sina (Avicenna) was tot 1600 het standaardwerk op iedere Europese universiteit. Lees meer.

Islam en Wetenschap. Fahm instituut, 2017

Hoe kijk je naar de wereld en naar God? En welke plek neemt wetenschap hierin in? Zijn religie en wetenschap met elkaar in conflict of juist wél te combineren? In de zesdaagse cursus Islam en Wetenschap – ‘Adam of Aap?’ gaan docenten Arnold Yasin Mol en Kamel Essabane hier dieper op in, en met verrassende inzichten. ‘Je kunt niet zeggen: hier is hoe DE Islam aankijkt tegen het ontstaan van leven en de schepping van de aarde en de kosmos, simpelweg omdat er meerdere visies zijn. Dat weten veel moslims niet.’

Wat bedoelen we met religie en wat bedoelen we met wetenschap? Alles begint met een heldere afbakening van deze twee begrippen, legt docent Arnold Yasin Mol uit. “We staan in de eerste bijeenkomst uitgebreid stil bij de verschillende definities van wetenschap en religie. Als men praat over conflict of harmonie tussen deze twee moet er goed nagedacht worden over wat men precies bedoelt. Islamitische theologen namen de wereld als vertrekpunt voor het bewijs dat God bestaat, maar ook wat de vereisten zijn voor een rationeel acceptabele religie. Met andere woorden: Hoe de wereld is, dat gebruik je naar hoe je naar religie kijkt.” Lees hier het hele interview met de docenten.

Al-Ghazali – het einde van islamitische wetenschap?

‘Het bewijs van de islam’ wordt hij genoemd – de middeleeuwse denker al-Ghazali. Tot op de dag van vandaag is hij een inspiratiebron voor miljoenen moslims. Maar zijn naam duikt ook op andere plekken op. In de boeken van Salman Rushdie en Ayaan Hirsi Ali. In het manifest van Anders Breivik, bij filosofen als Bertrand Russell en in populair wetenschappelijk werk als dat van Nicholas Taleb en Neil deGrasse Tyson – allemaal hebben ze het over al-Ghazali en allen portretteren ze hem op dezelfde manier: als degene die eigenhandig het islamitische vrije denken de nek omdraaide. Maar klopt dat beeld? Gerko Tempelman laat ons kennis maken met “de meest actuele én controversiële denker uit de geschiedenis van de islam.”

De invloed van islam op de wetenschap

Hieronder een wat langer Engelstalig onderwijsfragment over de invloed van islam op de wetenschap. De presentatie is van Dr William MacLehose, University College Londen, Department of Science and Technology Studies, op 7 februari 2013. Zijn betoog wordt geïllustreerd met een aantal sprekende afbeeldingen. Het fragment onderstreept nog eens de discussie over de invloed van de klassieke Arabische wetenschap op de westerse wetenschappelijke traditie. Het is een materie die deels genegeerd wordt, deels miskend en af en toe ook tezeer benadrukt, zoals o.a. getuige het hierboven genoemde werk van Masood, en het interview met hem waar u op kunt klikken. Dit betoog bespreekt de impact die islamitische geleerden hadden in de sferen van geneeskunst, astronomie, optica, geografie, mechanica en vele andere domeinen. Welke rol heeft de Arabische wereld gespeeld in de geschiedenis van de wetenschap? En hoehebben Bagdad,Cairo en Moors Spanje (al-Andalus) de wetenschappelijke traditie bewaard en ontwikkeld?

Naar boven

Filoseren in de islam (Diagne, 2016)

Filosoferen in de islam? Met het vraagteken achter de titel van zijn essay maakt de Senegalese filosoof Souleymane Bachir Diagne (1955) duidelijk dat de combinatie van filosofie en islam geen uitgemaakte, laat staan een vanzelfsprekende zaak is. De islam wordt immers van ver en van dichtbij geassocieerd met intolerantie, extremisme en terrorisme, het exacte tegendeel van het bedachtzame, genuanceerde en op begrijpen gerichte redeneren dat in de filosofie wordt ontwikkeld.

Valt er echt niets anders te melden over de islam dan zijn jihadistische en salafistische excessen? Zijn we werkelijk veroordeeld tot een uitzichtloze clash of civilisations tussen het verlichte westen en een archaïsche islam, in het beste geval oerconservatief, in het slechtste destructief en gewelddadig? Lees hier verder hoe Diagne dat bedoelt, in recensies en intervies (met tekst en verwijzende links).

Naar boven

Islamitische filosofie in vogelvlucht: Tussen Vroomheid en Vrijheid (Kamel Essabane)

De moslimwereld kent een rijke en gevarieerde filosofische traditie. Voor sommige denkers leiden zowel de openbaring (religie) als de rede (filosofie) tot God, anderen zoeken het eerder in mystiek.

Sinds de Verlichting heeft de moderne westerse filosofie zich ontworsteld aan de religie. De filosofie is daarmee de grote criticus van de religie geworden of op zijn minst het redelijke alternatief daarvoor. We kunnen ons daarmee afvragen of de term ‘islamitische filosofie’ daarmee een contradictio in terminis is geworden. Die vraag kan eens te meer gesteld worden, aangezien vanuit het Westen het beeld bestaat dat de islam geen Verlichting heeft gekend en dat de moslimwereld überhaupt geen filosofische traditie kent – in tegenstelling tot het christendom.

Dat is een van de redenen waarom lange tijd over ‘Arabische filosofie’ in plaats over ‘islamitische filosofie’ werd gesproken wanneer men het over de filosofie van bijvoorbeeld Ibn Sina (Avicenna) en Ibn Rushd (Averroes) had. Hedendaagse beelden van boze ‘irrationele moslims’ die in naam van de islam naar geweld grijpen, lijken de these te bevestigen dat de islam de ultieme antithese van filosofie is. Lees hier verder.

Naar boven

A History of Muslim Philosophy (Pakistan Philosophical Congress)

De teksten van dit compendium over de geschiedenis van moslim filosofie staan integraal online. Ze zijn ook in boekvorm verschenen. Het project is – naar ik begrijp – een open source vrijwilligers project. Vergelijkbaar met Wikipedia dus. In Boek 3 van Deel 1 worden de vroege eeuwen besproken, d.w.z. van de eerste/zevende eeuw tot de val van Bagdad. Redactie en inleiding door: M. M. SHARIF. Director of the Institute of Islamic Culture, Lahore Pakistan. Ga hier naar de inhoudsopgave.

Naar boven

Filosofie in al-Andalus (Herman de Ley, Rijksuniversiteit Gent)

Al-Andalus was in de 10de eeuw ongetwijfeld de rijkste en hoogst ontwikkelde samenleving van heel West-Europa. De wetenschappelijke en culturele ontwikkelingen beantwoordden aan de hoge materiële civilisatie, en beide – materiële én geestelijke cultuur oefenden een sterke aantrekkingskracht uit op christelijk West-Europa. Alleen op het vlak van de eigenlijke filosofie was al-Andalus, merkwaardig genoeg, eerder een “laat-bloeier”; het kon lange tijd de vergelijking met de oostelijke moslimwereld niet doorstaan. Lees hier verder.

Naar boven

Filosofen van al-Andalus (een overzicht)

In al-Andalus ontwikkelde zich een eigen wetenschappelijke en filosofische traditie. Centraal hierin staan de kritiek op Ghazali’s synthese van wet, mystiek en wijsbegeerte; en de twijfel of de filosoof wel deel moet nemen aan het openbare leven.

Ibn Baaddja (Avempace) sluit aan op de politieke en kentheoretische ideeën van al-Farabi. Hij formuleert een complexe theorie van “spirituele vormen” en van kennis als verbinding met het actieve intellect. Hij verkondigt dat de filosoof ook in een onvolmaakte staat tot volmaaktheid en geluk kan komen, maar alleen als hij zich terugtrekt uit het openbare leven.

  • Ibn Bâjja (Herman de Ley, syllabus RU Gent)
  • Ibn Baaddja: de filosoof als onkruid (Michiel Leezenberg, Islamitische filosofie, 2008, blz. 225-234)
  • Ibn Bajja (Engelse tekst in de History of Muslim Philosophy)

Ibn Toefayl werkt Ibn Baaddja’s visie verder uit. in zijn filosofische roman Hayy ibn Yaqzaan suggereert hij dat de mens op eigen kracht tot inzich in de goddelijke waarheid kan omen, maar dat zulke kennis niet mag worden doorgegeven aan de massa’s ; deze  dienen de geopenbaarde wet te volgen.

Ibn Roesjd (Averroës) probeert het werk van Aristoteles, dat volgens hem de hoogste en ultieme filosofische inzichten geeft, van neoplatonistische en mystieke toevoegingen te zuiveren. Dit project is duidelijk verbonden met het Almohidische cultuurbeleid. Hij polemiseert uitvoerig tegen ghazali, die volgens hem de strikt te scheiden intellectuele en maatschappelijke taken van de elite en de massa door elkaar haalt.

Er is geen islamitische denker die zoveel erkenning krijgt in de westerse (filosofie)geschiedenis als Averroes. Van het schilderij van Rafaël (de School van Athene) tot een eervolle vermelding in vele glas-in-lood-ramen in Nederland. Wie was deze denker?

Bij alle dingen in het leven moet je je gezonde verstand gebruiken: als je verliefd bent en als je de Koran leest, stelt Averroes, een filosoof uit het Arabische deel van Europa. Gerko Tempelman legt uit:

Naar boven

Maimonides als Gids (Rico Sneller)

Meer dan achthonderd jaar geleden, in 1204, stierf Moshe ben Maimon, bij ons bekend als Maimonides. Kennen wij Maimonides nog? Hebben we deze joodse ‘Thomas van Aquino’ überhaupt gelezen? Hij placht zich schuil te houden in een uithoek van ‘de Westerse filosofie’. Toch kan de invloed van Maimonides moeilijk overschat worden. In feite ondernam hij al een poging tot iets wat Thomas eerst een eeuw later heeft geprobeerd: het systematiseren en doordenken van de geloofstraditie met behulp van de filosofie, in het bijzonder van Aristoteles. Zijn beroemde Gids der verdoolden is een groots opgezet traktaat, dat zich richt tot diegene die “heeft gefilosofeerd en die kennis bezit van de ware wetenschappen, maar die tegelijkertijd geloof hecht aan zaken die betrekking hebben op de thora, en die hun betekenis niet meer vermag te vatten vanwege onduidelijke termen en de gelijkenissen.” De rede moet worden ingezet omdat door de filosofie aangeraakte gelovigen onvermijdelijk vastlopen of verdwalen. Lees hier verder.

Een tweetal thema’s uit de Gids verdient afzonderlijke bespreking. Het eerste thema betreft Maimonides’ uitzuivering van het antropomorfisme in de overgeleverde godsbeelden. Het tweede thema is dat van Maimonides’ profetologie (christelijk-theologisch geformuleerd: zijn opvatting van de ‘openbaring’). Lees hier verder.

Naar boven

Ibn al Arabi – inleiding en overzicht

De soefi-meester Ibn al-Arabi is 1165 geboren in Murcia (destijds moors Spanje) en 1240 overleden in Damascus. Hij maakt een opmerkelijke ontwikkeling door op de mystieke weg van de soefi’s en dat in een islamitische wereld die in het Westen bedreigd wordt door de Spaanse Reconquista (herovering) en in het Midden-Oosten door de kruistochten.

De soefi-traditie bestempelt hem tot ‘verlevendiger van de religie’ en beschouwt hem als ‘de meester bij uitstek’. De laatste titel krijgt Ibn al-Arabi om drie redenen: Hij heeft als eerste in een lange keten van soefi-meesters en leerlingen het gigantische bereik van hun spirituele leringen op schrift gesteld die tot dan toe voornamelijk langs orale weg werden doorgegeven; Ibn al-Arabi vormt bovendien de verbinding tussen het westelijke en het oostelijke soefisme, via een favoriete leerling (Sadr al-Qoenawi) staat hij in verbinding met de grote Perzische mysticus Mevlana Yehaledien el-Roemi, de grondlegger van de orde van de dansende derwisjen in Konya; Op zijn mystieke reis – die zowel een opstijging tot God als een afdaling tot de mensen behelst – wordt Ibn al-Arabi door visioenen van de profeten Jezus, Mozes en Mohammed zelfs gevormd tot ‘zegel van heiligheid’.

Naar boven

Over de relatie tussen Ibn al Arabi en Meister Eckhart (middeleeuwse “westerse” scholastiek)

Het werk van Meister Eckhart wordt al sinds de negentiende eeuw gezien als de ideale brug-figuur tussen verschillende religieuze tradities. Vaak wordt daarbij aan de dialoog tussen het christendom en het boeddhisme gedacht.

Deze paragraaf gaat over een andere ontmoeting, namelijk die tussen Meister Eckhart en de islamitische islamgeleerde, mysticus en dichter Ibn al-Arabi, die in 1165 werd geboren in Spanje, en in 1240 overleed in Syrië. Dat is dus ongeveer een eeuw voordat Meister Eckhart leefde (1260-1327). Er is een mooi boek van de Amerikaanse theoloog Robert Dobie: “Logos and Revelation: Ibn ‘Arabi, Meister Eckhart and Mystical Hermeneutics” (Washington, The Catholic University of America Press, 2010).

In zijn artikel wil André van der Braak uitdrukkelijk niet proberen om een historische verwantschap aan te tonen. Er zijn geen aanwijzingen dat Meister Eckhart kennis had van het werk van Ibn al-Arabi. Echter, wat hij wil betogen is dat zowel Meister Eckhart als Ibn al-Arabi gebruik maakten van een mystieke hermeneutiek die laat zien dat er verrassende raakvlakken bestaan tussen de Dominicaanse traditie en Islam.

Naar boven

Over de relatie tussen Ibn al Arabi en de Chinese Tao (Lao Tse)

Naar boven

Over de relatie tussen Oosterse filosofische benaderingen en Meister Eckhart (Michel Dijkstra)

Michel Dijkstra schreef een vergelijkende studie met als titel: In alle dingen heb ik rust gezocht. Eenheid en veelheid bij Meister Eckhart en zenmeester Dōgen. Dankzij een mooie beurs van NWO, speciaal voor leraren, begon Michel vijf jaar geleden aan een proefschrift over de dertiende-eeuwse zenmeester Dogen en zijn westerse tijdgenoot Meister Eckhart. Het is een vergelijking tussen oosters en westers denken. Op 10 september 2019 promoveerde hij in Tilburg, Deo volente, nee Boeddha volente. Lees hier verder.

Hier vindt u wat meer achtergrond over Meister Eckhart. Wanneer ik hieronder spreek over “niet-rationele filosofische perspectieven”, dan is Meister Eckhart er daar ook één van.

Naar boven

Over niet-rationele filosofische perspectieven in samenhang (Rudi Holzhauer)

Het is een uitdaging (en een wetenschappelijke opgave …) om niet-rationele filosofische perspectieven in samenhang te thematiseren. Het hele idee dat filosofie en “niet-rationeel” kunnen samengaan hangt op welk begrip van “kennis” je hanteert. Is “kennis” alleen kennis-in-het-hoofd, of ook kennis-in-het-hart?

Als (voormalig) professioneel “kennismanager” kan mij dat behoorlijk bezighouden. Als westers beginpunt natuurlijk. Want over zulke verschillende soorten kennis wordt in “het westen” nauwelijks zindelijk nagedacht. In het Schema met uitleg probeer ik stap voor stap samenhangen te laten zien. Dat is nu (2020) nog heel erg “work in progress”, maar het wordt nog wel eens wat.

Naar boven

Mystiek van de islam (Harrie Teunissen)

Lees hier het algemene artikel Mystiek van de Islam (Harrie Teunissen) (hier in pdf-formaat, 24 bladzijden, met literatuuropgave).

Al-Andalus neemt niet alleen in de islamitische filosofische traditie een bijzondere plaats in. Datzelfde geldt voor het domein van de mystiek. Het Moorse Spanje kent een aantal ongebruikelijke mystici, te weten met name Ibn Masarra (Vordoba 883-931) en de wat meer bekende Ibn al-Arabi (Murcia 1165 – Damascus 1240). De invloed van laatstgenoemde op opeenvolgende generaties van moslim mystici is diepgaand geweest. Daarom is aan hem hierboven een afzonderlijke paragraaf gewijd, met een aantal gerichte teksten.

In zekere zin is de mystiek in al-Andalus begonnen met Ibn Masarra, en bereikte die met Ibn al-Arabi een hoogtepunt. Daarbij kan worden aangetekend dat het unieke karakter van de mystiek in al-Andalus geenszins beperkt is gebleven tot de Islamitische wereld. Zij speelt ook een rol in de geschiedenis van de Joodse mystiek.

De mystiek van de islam die in het Oosten tot ontwikkeling kwam kennen we als tassawuf, ofwel soefisme. Dat concentreert zich in hoofdzaak op een innerlijk-psychologische dimensie van de mens en op ethisch gedrag. In de soefi perceptie kan de gelovige door zijn moreel gedrag te herzien, daarbij zijn ego (al-nafs) bestrijdend en zijn innerlijke zelf te reinigen, geleidelijk dichter bij God komen, en uiteindelijk misschien wel Eén worden. Het mystieke domein van Ibn Masarra en Ibn al-Arabi daarentegen kan veeleer als theosofisch worden beschreven. Het houdt zich primair bezig met goddelijkheid en de maniuer waarop dat handelend in het universum voorkomt. Het wil kennis verwerven van de manier waarop het universum werd gecreëerd (kosmogonie) en waarop het werkt (kosmologie). Als resultante daarvan laat deze “Andalusische”mystiek een unieke mix zien van neoplatoonse mystieke filosofie, kosmogonische-kosmologische speculaties, occulte wetenschappen zoals de wetenschap van letters en astrologie, en andere. Het is een mix die typisch ontbreekt aan Oosterse soefi werken die geschreven zijn vóór Ibn al-Arabi.

Naar boven

Mystica: Hun bestaan en autoriteit in de islamitische geschiedenis (Anne Dijk)

Als je een boek openslaat over islamitische mystiek, vind je daarin grote namen, zoals Ibn al-‘Arabi, Ghazali en al-Hallaj. Opvallend is het gebrek aan vrouwennamen. Dit is niet alleen zo binnen de islamitische mystiek, maar in de religieuze geschiedenis in het algemeen. Farid al-Din Attar (gest. 1220-1230 AD) was een grote naam die niet alleen over mannen, maar ook over Rabi’a van Basra schreef. Maar was Rabi’a de enige vrouw? Op welke manier werden de moslimmystica en hun daden gezien door hun broeders, en welke autoriteit werd aan hen toegekend? Lees hier het hele artikel van Anne Dijk.

Naar boven

Mystici van al-Andalus – over Ibn Barrajan en het islamitische gedachtengoed in de 12e eeuw (Yousef Casewit)

De twaalfde eeuw was een waterscheiding waar het de mystiek van het moslim Westen betreft. In al-Andalus, waren de pioiers va de mystieke traditie, de Mu’tabirun ofwel ‘Contemplatieven’,de wegbereiders van een synthese tussen Moslim Schrift bronnen en Neoplatoonse komologie. Ibn Barrajān van Sevilla stond aan de wieg van deze nieuwe intellectuele benadering en staat centraal in dit boek van Yousef Casewit.

Ibn Barrajān’s uitgebreide commentaren op de Heilige namen en de Qur’ān benadrukken de betekenis van God’s tekenen in de natuur, de Arabische bijbel als een middel om de Qur’ān uit te leggen, en de mystieke overgang van het zichtbare naar het onzichtbare.

Het onderzoek naar de tot nu toe weinig bestudeerde teksten van Ibn Barrajān en zijn tijdgenoten, Ibn al-‘Arif en Ibn Qasi, alsmede de ruimere socio-politieke en wetenschappelijke context in al-Andalus, zal zowel onderzoekers van de middeleeuwse Islamitische wereld als van de geschiedenis van mystiek en soefisme in het Moslim Westen aanspreken.

Inhoudsopgave

  1. The beginnings of a mystical discourse in al-Andalus: Ibn Masarra, Mālikism, and the politics of an epistemological debate;
  2. The rise of the Andalusī Muʿtabirūn: the influence of Ghazālī, markers of the Muʿtabirūn tradition, and the onset of institutional Sufism;
  3. The life of a contemplative: Ibn Barrajān’s educational formation, spiritual practices, political views, and decease;
  4. The works of Ibn Barrajān: chronological sequence, manuscript tradition, and central themes;
  5. The divine descent: bridging the chasm between God and creation;
  6. The hermeneutics of certainty: harmony, hierarchy, and hegemony of the Qurʾān;
  7. A Muslim scholar of the Bible: biblical proof-texts for Qurʾānic teachings in the exegetical works of Ibn Barrajān;
  8. The human ascent: Iʿtibār, cycles of time, and future predictions.

Lees hier een wat langere boekbespreking (in het engels), en hoe u dit boek in pdf formaat en in andere formaten (gratis) kunt downloaden.

Naar boven

Mysticicsm and Philosophy in al-Andalus (Michael Ebstein)

Ibn Masarra, Ibn al-ʿArabi and the Ismāʿīlī Tradition
Verschenen als Vol. 103 in de serie Islamic History and Civilization, uitgeverij Brill

Muslim Spain gave rise to two unusual figures in the mystical tradition of Islam: Ibn Masarra (269/883-319/931) and Ibn al-ʿArabī (560/1165-638/1240). Representing, respectively, the beginning and the pinnacle of Islamic mysticism in al-Andalus, Ibn Masarra and Ibn al-ʿArabī embody in their writings a type of mystical discourse which is quite different from the Sufi discourse that evolved in the Islamic east during the 9th-12th centuries.

In Mysticism and Philosophy in al-Andalus, Michael Ebstein points to the Ismāʿīlī tradition as one possible source which helped shape the distinct intellectual world from which both Ibn Masarra and Ibn al-ʿArabī derived. By analyzing their writings and the works of various Ismāʿīlī authors, Michael Ebstein unearths the many links that connect the thought of Ibn Masarra and Ibn al-ʿArabī to the Ismāʿīlī tradition.

De volledige tekst van het boek is vrij verkrijgbaar op internet, onder andere hier:

Lees hier de boekrecensie door Godefroid de Callatay van de Universiteit Leuven.

Responses of Mysticism to Religious Terrorism, Sufism and Beyond (Mahmoud Masaeli & Rico Sneller eds.)

This book explores how mystical traditions of either Abrahamic or non-Abrahamic religions hold the potential to challenge the discourse of political Islam and its terrorist intentions. It discusses the urgent need to reconsider mystical messages of love and recognition of difference against the poisonous evil of terrorism issuing from religious contexts. Throughout the publication, the editors draw together the main ideas and perspectives surrounding mystical Islam in real life and the practice of mystics alongside illustrating common beliefs and practices of Islamic mysticism. This book analyses the message and impacts of mysticism on the battle against the evil of religious terrorism, whilst examining successful stories and cases against violence and religious terrorism.

Mahmoud Masaeli is the Executive Director of Alternative Perspectives and Global Concerns – APGC. His area of research and teaching interests are global ethics, global development, human wellbeing, universal spirituality, and human rights.

Rico Sneller is a philosopher and vice president of Alternative Perspectives and Global Concerns – APGC. His research interests include philosophy of life, critique of rationality, and altered states of consciousness.

Naar boven

De macht van het heilige (Hans Joas)

Wat je vaak hoort is dat onze wereld ‘onttoverd’ zou zijn. Dat we tegenwoordig de wetenschap hebben, dat we in een moderne seculiere tijd leven, en dat religie en geloof zaken zijn die een weldenkend volwassen mens achter zich hoort te laten. Maar zijn we echt ‘onttoverd’? Speelt religie geen rol meer voor weldenkende mensen? Hebben we geen gevoel meer voor iets heiligs?

Hans Joas (1948) is hoogleraar in de sociale filosofie en theologie, in Chicago en Berlijn. In het Engelstalige en vooral Duitstalige taalgebied is hij een van de meest toonaangevende denkers over de huidige en toekomstige rol van religie. Gevormd en geïnspireerd in een katholieke én marxistische traditie behoort hij tot de klassieke grote sociologen als Max Weber, Émile Durkheim en Niklas Luhmann.

Deze grote vertelling biedt een alternatief voor het mainstream-onttoveringsverhaal. Het geeft een andere kijk op het ontstaan van religie, op religieuze ervaring, en op noties als het heilige en de mystiek. In dialoog met denkers als David Hume, William James en Max Weber ontvouwt Hans Joas een nieuwe, subtielere opvatting over de verhouding tussen politiek en religie, economie en religie, en… over de macht van het heilige.

Hier vindt u nog wat meer achtergrond en inbedding van het boek van Hans Joas.
Naar boven

Al-Andalus

Privacy